Το χωριό

Από τα τοπωνύμια του χωριού μας, αν κανείς τα παρατηρήσει προσε­κτικά, βγάζει αμέσως σημαντικά συμπεράσματα για την ιστορία του τόπου μας. Μέσα απ’ αυτή την ανάλυση βλέπει κανένας όλα τα πράγματα του παρελθόντος, όχι μόνον σε ότι αφορά την ιστορι­κό­τητα του τόπου μας αλλά και ζητήματα παραγωγής και εργασίας, γεωλο­γικά χαρακτηριστικά, αλλά και πολιτισμικά στοι­χεία που πέρα­σαν στις επόμενες γενιές.

Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο που μπο­ρούμε να παρατηρήσουμε είναι η ίδια η γλώσσα του τόπου μας που διαμορφώθηκε μέσα από την ιστορία του για να φτάσει σε μας χθό­νια, ως ρίζα και ψυχή μας.

Αυτό που πρώτο παρατηρεί αμέσως κάποιος, είναι ότι δύο βα­σικά πράγματα χαρακτηρίζουν την καταγωγή των τοπωνυμίων του χωριού μας σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό:

1^ον. Τοπωνυμία που έχουν γλωσσική καταγωγή την Αρβανίτικη γλώσσα.

2^ον. Τοπωνυμία που έχουν καταγωγή ονόματα ή επώνυμα κατοί­κων του γειτονικού χωριού Δούκα, αλλά και Αρβανίτικα ονόματα και επώνυμα. Σίγουρα όμως και πολλά επώνυμα Δουκέϊκα έχουν και αυτά Αρβανίτικη προέλευση.

Βέβαια εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι λίγα τοπωνύμια είναι αμιγώς Ελληνικά ή σύνθετα με Αρβανίτικες λέξεις.

Το γιατί εξελίχθησαν στο χρόνο έτσι τα πράγματα οφείλεται κυ­ρίως σε δύο βασικές ιστορικές παρατηρήσεις.

1^ον. Τα τοπωνύμια αυτά δημιουργήθηκαν κυρίως στην περίοδο της κατοχής του τόπου μας από τους Αλβανούς Λαλαίους με κορύ­φωση μετά το 1770, που αυτοί κυριαρχούσαν τότε σχεδόν σε όλη την Η­λεία και ειδικότερα  στην δική μας περιοχή. Πριν το 1770 οι κάτοικοι Έλληνες στην περιοχή μας ήτο ελάχιστοι.

Ενδεικτικά αναφέ­ρω ότι στην απογραφή Grimani της Βενετικής Δημοκρατίας στο έγ­γραφο με κωδικό Β54 και αριθμ. 153, όπως αυτό αναφέρεται στο βιβλίο του Β. Παναγιωτόπουλου (1985, σελ. 271-275), βλέπουμε τα παρακάτω πληθυσμιακά χαρακτηριστικά στην περιο­χή μας: Στου Λάλα λοιπόν δεν καταγράφεται κανένας κάτοικος, στου Δούκα και στο χωριό μας καταγράφονται 3 οικογένειες με 23 κατοίκους, στην Πέρσαινα 3 οικογένειες με 10 κατοίκους, στη Γιάρ­μενα 2 οικογένειες με 12 κατοίκους και μόνον στου Κούμανη έχει 25 οικογένειες και 99 κατοίκους και στην Καλολετζή επίσης 20 οικογένειες και 81 κατοί­κους.

Σύμφωνα μ’ αυτή την απογραφή δεν έχει δίκιο ο Γ. Χρυσανθα­κόπουλος όταν γράφει ότι τα μεγαλύτερα χωριά της Ηλείας κατά την Τουρκοκρατά ήταν και το Δούκα και το Λάλα μεταξύ των άλλων με­γάλων χωριών, αυτό ισχύει μόνο για τον Λάλα και κυρίως μετά βεβαίως το 1770, όπου πράγματι το Λάλα κατοικείται από 800-1000 οικογένειες Αλβανών. Αυτά τα γράφω για να τονίσω ότι είναι φυσιο­λογική η εξέλιξις της ονοματοδοσίας του τόπου μας με αυτά τα γλωσ­σικά χαρακτηριστικά που έφτασε ως εμάς.

Πρέπει εδώ να ση­μειώσουμε ότι πιθανόν στου Λάλα δεν καταγράφηκε κανένας κάτοι­κος το 1700, ενώ στην απογραφή του 1460 είχαν καταγραφεί 19 οι­κογένειες Αλβανών, οφείλεται το πιθανότερο στην μετανά­στευ­σή τους στην Στερεά Ελλάδα μετά την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Βενετούς το 1685-1687.

Στην απογραφή όμως των εκ­κλη­σιών όπως φαίνεται στο αρχείο Grimani για τις ενορίες της επισκοπής Ωλένης βλέπουμε ότι στου Λάλα απογράφεται μια εκκλησία αφιε­ρωμένη στην Παναγία. Στην απογραφή αυτή δεν απο­γράφεται εκ­κλησία στις Μηλιές ή στον Δούκα. Το Λάλα όμως είχε, ήταν ένα χω­ριό σίγουρα μεικτό μέ χριστιανούς και μουσουλμάνους.

Ας δούμε τώρα τα αναλυτικά τοπωνύμια του χωριού μας:

Α. Τοπωνύμια με ονομασία και επώνυμα Δουκαίων

και Αρβανιτών

Δουκαίων: Κανελλή, Γιαννέλη, Βγενίσου, Αυγερινού, Καπογιάν­νη, Φραγκούλη, Κοτζιά, Ζαχαριά, Ζαχαρούς, Ντάνου, Γιωργούση, Παπούλια, Τσουκαλά.

Αρβανιτών: Γκιώνη, Μπέτση, Τότζικα, Πρίφτη, Ντουκάτη, Νάσιου, Ντόρου.

Συνήθως άλλα τοπωνύμια είναι ή με το όνομα μόνο ή σύνθετα με άλλο προσδιορισμό Ελληνικό ή Αρβανίτικο:

Ράχη-Κοτζιά, Λάκα-Πρίφτη, Λάκα-Ντουκάτη, Άρα-Μπέτση, Βρέ­στα-Γκιώνη, κ.λπ. τα οποία θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω. Οι σύνθετες αυτές λέξεις προσδιορίζονται με το πρώτο ή από το δεύτε­ρο συνθετικό ή τη γεωφυσική εικόνα του τόπου ή από τη χρήση του. Έτσι έχουμε πολλά τοπωνύμια με τη λέξη μπροστά που συνήθως προσδιορίζει τη γεωφυσική εικόνα τους, κυρίως με την λέξη Λάκκα και τη λέξη Ράχη:

Ράχη-Κοτζιά: Δουκέϊκο επώνυμο, Ράχη-Γκλιάτη. Αρβανίτικο (Γκλιάτης: Μακρύς).

Ράχη-Στόκου: Αρβανίτικο, Ράχη-Ντίρη, Ράχη με γίδια (dniri: κοπά­δι γίδια).

Λάκκα-Ντουκάκη: (Αρβανίτικο επώνυμο). Λάκα-Παπούλια Δου­κέϊκο επώνυμο.

Λάκκα-Πρίφτη: (Πρίφτης: Παπάς στα Αρβανίτικα).

Λάκκα-Γεωργάκη: Δουκέϊκο επώνυμο.

Λάκκα-Γεωργούση: Δουκέϊκο επώνυμο.

Λάκκα-Θέλα: Βαθειά Λάλκα, (Αρβανίτικο Thell: Βαθειά).

Λάκκα-Βασιλικού: Δουκέϊκο επώνυμο.

Λάκκα-Νάσιου: Αρβανίτικο επώνυμο.

Λάκκα-Τζίβα: Αρβανίτικο.

Λάκκα-Ντρέρη: Αρβανίτικο.

Τοπωνύμια από την χρήση του σημείου

Βρέστα-Γκιώνη: Το αμπέλι του Γκιώνη. (Αρβανίτικο. Vresht: Το αμπέλι).

Βέρι-Γκιώνη: Το χειμαδιό του Γκιώνη. (Αρβανίτικο Verri: Χειμα­διό).

Παληό-Βρέστα (Παληάμπελο).

Άλλα τοπωνύμια και με τα δύο συνθετικά Αρβανίτικα είναι το Βρέστα-μάδι: (Μεγάλο αμπέλι). (Madn: Μεγάλος).

Τοπωνύμια με το πρώτο συνθετικό Άρα

Άλλη μια μεγάλη κατηγορία είναι τα τοπωνύμια με το πρώτο τους συν­θε­τικό τη λέξη «άρα» από το αρβανίτικο «ar»: Το χωράφι.

Άρα-Μπέτση: Το χωράφι του Μπέτση (επώνυμο Αρβανίτικο).

Άρα-Τσουκαλά: Το χωράφι του Τσουκαλά (επώνυμο Δουκέϊκο).

Άρα-Κουμπάτη: Το χωράφι του Κουμπάτη (επώνυμο Δουκέϊκο).

Άρα-Φούσου: Ανοιχτό χωράφι. Fush: Ανοικτό μέρος, κάμπος. (Αρβανίτικο).

Άρα-Μπόσι: Άγονο χωράφι Boshj: Άγονο χωράφι. (Αρβανίτικο).

Άρ-Κέρι (Αργύρη): Ξεροχώραφο Kerr: Ξερός, τόπος γυμνός. (Αρ­βανίτικο).

Τοπωνύμια  με  το  ένα  συνθετικό  τους  το  Αρβανίτικο. Σέσι  (Shesh-ί: ίσιωμα, πλατεία).

Σεσι-μάδι: Μεγάλο ίσιωμα. madn: Μεγάλος (Αρβανίτικο).

Σεσι-γκούστι: Στενό ίσιωμα Gushtj: Στενό (Αρβανίτικο).

Σεσι-Ντουκάτη: Το ίσιωμα του Ντουκάτη. (Αρβανίτικο).

Μια άλλη κατηγορία τοπωνυμίων είναι εκείνα που είναι ελληνι­κές λέξεις με την αρβανίτικη κατάληξη (ζα) όπως και στην Αττική (Βάρκιζα = Μικρή βάρκα), Αμυγδαλέζα Μικρή αμυγδαλιά). Συνήθως η κατάληξη αυτή έχει την έννοια του μικρού, υποκοριστικό.

Δρί-ζα: Τριβόλι (αγκάθι)

Αγγέλη-ζα.

Καλύβι-ζα: Μικρή καλύβα.

Κουβελι-ζα: Μικρή κυψέλη.

Επίσης η λέξη Σπιθάρι-Κοιλότητα

Σύνηθες για πηγές που η συλλογή του νερού γίνεται στάλα-στά­λα στο πυθάρι.

Τέτοιες λέξεις είναι και οι λέξεις που έχουν παραμορφωμένη την λέξη «Σπηλιά».

Σπελαμακρίσι, Σπελαλέκου.

Έχουμε όμως και τοπωνύμια και με το πρώτο συνθετικό Αρβανί­τικο.

Λεμένιζα: Μικρό αλώνι lem/ë: το αλώνι.

Τρισιέρι-ζα.

Γκρόνι-ζες.

Άλλα τοπωνύμια με Αρβανίτικη προέλευση.

Κατουνίστα: Από την Αρβανίτικη λέξη κατούνα που σημαίνει μι­κρά στρατιωτικά φυλάκια σε στρατηγικά περάσματα. Συνήθως ήταν λίγα σπίτια που έμεναν οι φύλακες που προστάτευαν τα συμφέροντα των μεγαλογαιοκτημώνων και μεγαλοκτηνοτρόφων την εποχή της μεγάλης ακμής του Λάλα.

Κατουνοτόπι: Ιδίας εξήγησης.

Γκορίτσα: Αγραπιδιά (grorric: Αγριαχλαδιά).

Γκορτζαγκούκι: Τόπος με αγραπιδιές.

Γκουσέτσι: Μικρός λάκος νερού (gos/ar).

Φούρα: Καμίνι (Furr/e-a: Ο φούρνος, το καμίνι). Στο σημείο αυτό άλλωστε σώζεται ακόμη το ασβεστοκάμινο στη Μποκρίλα.

Γκούρι: Τόπος με πολλύ πέτρα (gur-i:Η πέτρα, το λιθάρι).

Μπα-γκούρι: Το ίδιο.

Σκόζα: Ο γαύρος (Shkoz/e: Ο γαύρος, δέντρο).

Χόνι: Γκρεμός (Hummer: κρημνός, βάραθρο).

Λιούτσα: Λασπότοπος (Luc/ë-α: Η λάσπη).

Ζουρναμπέλι: Αμπέλι σε χαλικότοπο. (Zhuri: χαλικότοπος).

Κερτεσιούμα: Πλαγερός τόπος (Kërthët: πλάγιος, λοξός τόπος).

Λεπούσια: Λαγότοπος (Lepu: λαγός), από Λεπούσχι- το φλισκούνι το μεγάλο(Βοϊδόγλωσσα).

Βορρού: Μνήμα (Vorr-i: Το μνήμα).

Λισιμπούτη: Το δέντρο του Μπούτη (Lis-i: Η βελανιδιά).

Γκουρίλου (gur-i): Η πέτρα, το λιθάρι.

Στάνη-Ντόρου (Στανηδούλα). Η στάνη του Ντόρου. Ο Ντόρος ή­ταν πλούσιος Λαλαίος Αγάς που όπως λέει ο Χρυσανθακόπουλος στην ιστορία του στην σελ. 139 «…επίσης πλουσιωτάτου με πολλά αιγοπρόβατα, την επίβλεψιν των οποίων είχεν ανελάβει ο Τσαπά­ρας».

Λισιμινάνι: Τόπος με βελανιδιές, Ημεράδια.

Φουσκί: Τόπος με κοπριά. Στάνη. (Fushki: Η κοπριά).

Γκρόπα: Κοίλωμα (gropa: κοίλωμα, λακούβα).

Σενεπρέμτι: (Shenjt: Ο Άγιος. Dremt/e: Παρασκευή). Αγία Παρα­σκευή

Προϊμάδι: Μεγάλος ξεροπόταμος.

Ρούσα: rrush-i: Το σταφύλι.

Ρουγκάλια: rrukyllis. Κυλάω, κατρακυλάω.

Μαρτιάκου: Από το mare: Κουμαριά.

Γούβα: guv: κοίλωμα, βαθούλωμα.

Άλλα Αρβανίτικα τοπωνύμια που θέλουν έρευνα είναι:

Λιστεντέμ. (Lis-Βελανιδιά) πρώτο συνεθτικό, ντεμ- η ζημιά στα Αρβανίτικα.

Λιστεψιέ. (Lis-Βελανιδιά) πρώτο συνθετικό.

Φετεπάλι.

Χέρωμα.

Σούρια.

Τρέσα. Από το τράσε που σημαίνει χώμα παχύ.

Γράφα.

Καλιόρι. Κάλη – Άλογο – Καλιόρης: Καβαλάρης (Αρβανίτικο)

Κοριτσά. Μικρός λόφος (Σλάβικα)

Γράνα. Γράνα το μακρύ χαντάκι (Σλάβικά)

ΤΥΠΩΝΥΜΙΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ

Πολλά τοπωνύμια βεβαίως του τόπου μας είναι Ελληνικά. Αυτά μπορούμε να τα χωρίσουμε σε ομάδες ανάλογα με το βασικό χαρα­κτηριστικό που τα προσδιορίζει.

Α. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΜΕ ΟΝΟΜΑΤΑ ΑΓΙΩΝ

Άϊ-Γιώργης, Άϊ-Δημήτρης, Άϊ-Λιάς, Παναγίτσα, Αγία Παρασκευή, Άϊ-Θανάσης.

Β. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΜΕ ΟΝΟΜΑΤΑ ΔΕΝΤΡΩΝ  Ή ΦΥΤΩΝ

Πουρνάρι, Λουπουνάρα (από το Λούπουνο), Κουμαριά, Μπα­μπα­κιές, Πεύκα, Κοκορίκια, Δέντρο του Ντούμα, του Κανελλή τα δέντρα, Αριές του Μπαντούνα, Σφαλαχτού (τόπος με ασφάλαχτα), Κουτσουνίδα (από το τσουκνίδα).

Γ. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Κονάκια, Παναγιωτόπουλου τ’ Αλώ­νι, του Μποτσολέα τ’ αλώνι κ.λπ., Παράγκες του Ντούμα.

Δ. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΜΕ ΓΕΩΦΥΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Πηγάδι, Σπηλιά-Ματζώρου, Σπηλιά Διαμαντή, Σκάλα στο Πουρ­νάρι, Σκάλα του Μάστρικου, Σκάλα στην Αύρα, Σπηλίτσες, κ.λπ.

ΑΛΛΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ

Κοιτώνα: Από την αρχαία λέξη κοίτη: Φωλιά ζώου.

Κεραμίδα: Από την κεραμίδα που είχε τοποθετηθεί στην ομώνυ­μη πηγή για την ρήση του νερού.

Ψωριάρα: Από το ξερό τοπίο της, ειδικά τους θερινούς μήνες.

Αύρα: Από τη δροσιά του ποταμού Ενιπέα.

Ρίζα: Τα ριζά του βουνού, οι πρόποδες του βουνού.

Λαδικού: Τόπος που έχει ελιές που βγάζουν λάδι.

Παληοκλήσσι: Παληά Εκκλησία.

Μισοβούνι: Μισό βουνό.